Yabancılar için Türkçe Etken – Edilgen Fiiller
ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER
- Etken Fiiller
- Edilgen Fiiller
- İşteş Fiiller
- Dönüşlü Fiiller
Etken Fiiller
Fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu yapan öznenin kendisidir. Cümlede işi yapan kişi açık olarak belirlidir. Yani cümlede işi kimin yaptığını biliyoruz.
-Özne gerçek öznedir.
-İşi yapan kiş bellidir.
Örnekler:
| Çocuk sokaktaki yaşlı teyzeye yardım etti. | Kim yardım etti? | Çocuk |
| Öğretmen derste öğrencilere yeni gramer anlattı. | Kim anlattı? | Öğretmen |
| Polis hırsızı sokakta yakaladı. | Kim yakaladı? | Polis |
| Annem bayramdan önce tüm evi temizledi | Kim temizledi? | Annem |
| Babam bana doğum günüm için güzel bir hediye almış. | Kim aldı? | Babam |
İşteş Fiiller
Bir işin birlikte veya karşılıklı olarak, çok sayıda özne/kişi ile yapıldığı durumlarda kullanılır.
İşteş Fiiller için -Iş (-ş,-ış, -iş, -uş, -üş, -lAş) ekleri kullanılır.
Fiil + Iş + Zaman + Şahıs
İsim/Sıfat + lAş + Zaman + Şahıs
Örnekler:
Karşılıklı yapma İki veya ikiden fazla özne/kişi eylemi karşılıklı yapıyor. | Mehmet Bey ile Yusuf Bey selamlaştılar. |
Ömer arkadaşıyla vedalaştı. | |
İki eski arkadaş kucaklaştı. | |
Yıllarca mektuplaştılar. | |
Birlikte, ortaklaşa yapma Birden çok özne/kişi aynı eylemi birlikte yapıyor. | Çocuklar bahçede koşuşuyordu. |
Kuşlar uçuşuyor. | |
Yolcular durakta bekleşiyorlar. | |
Yağmurda herkes bir tarafa kaçıştı. |
Dönüşlü Fiiller
Özne, şahıs, kişi yüklemde belirtilen eylemi hem yapıyor hem de yaptığı bu eylemden etkileniyorsa bu tür eylemlere “dönüşlü eylem” denir.
Dönüşlü eylemlerde edilgen fiiller gibi “-I” ve “-n” eki alır. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede “kendi kendine yapma” anlamı vardır. Dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir.
Bu fiillerde özne hem işi yapar hem de o işten etkilenir. Bir fiili kendime uygulama/yapma anlamı vardır.
Örnekler:
Ahmet okulda arkadaşını dövmüş. | Kim dövmüş? = Ahmet | Kimi/Neyi? = Arkadaşını | Etken Fiil |
| Ahmet yaptığı hata nedeniyle dövündü. | Kim dövmüş? = Ahmet | Kimi/Neyi? = Kendini | Dönüşlü Fiil |
| Annem yılbaşı için evi süslüyor | Kim süslüyor? = Annem | Kimi/Neyi? = Evi | Etken Eylem |
| Gençler parti için süsleniyorlar | Kim süslüyor? = Gençler | Kimi/Neyi?= Kendilerini | Dönüşlü eylem |
| Babam bahçede arabasını yıkıyor | Kim yıkıyor? = Babam | Kimi/Neyi? = Arabayı | Etken Fiil |
| İşten geldikten sonra hemen yıkanırım. | Kim yıkar? = Ben | Kimi/Neyi? = Kendimi | Dönüşlü Eylem |
| Misafirler için güzel bir yemek hazırlayacağız | Kim hazırlayacak? = Biz | Kimi/Neyi? = Yemeği | Etken Fiil |
| Tüm öğrenciler yarınki sınav için hazırlanacaklar. | Kim hazırlayacak? = Onlar | Kimi/Neyi?= Kendilerini | Dönüşlü Eylem |
NOT: Edilgen eylem ve dönüşlü eylem; aynı eklerle oluşturulduğu için karışabilir. Edilgen eylemlerin öznesi gerçek özne değildir yani işi yapan tam olarak belli değildir.
Dönüşlü fiillerin öznesi ise gerçek öznedir, yani eylemi gerçekleştiren öznenin kendisidir.
- Beni aramadığı için ona kırıldım.
Bu cümlede “kırılma” eylemini öznenin kendisi yapmış, yaptığı işten de kendisi etkilenmiştir. Yani yüklem dönüşlü eylemdir.
- Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış.
Bu cümlede bildirilen “kırılma” eylemini öznenin kendisi değil, bir başkası yapmıştır. Dolayısıyla edilgen eylemdir.
Edilgen Fiiller
Cümlede işin, fiilin, eylemin kim tarafından yapıldığı bilinmiyorsa edilgen eylem yapısı kullanılır.
Fiil + (-l / -n) + Zaman
| Çocuklar evin camını kırdı. | İşi Yapan Kim? = Çocuklar | Etken Fiil |
| Evin camları kırıldı | İşi Yapan Kim? = ? | Edilgen Fiil |
Fatma Hanım tüm sınıfları temizledi. | İşi yapan kim? = Fatma Hanım | Etken Fiil |
Dün okuldaki tüm sınıflar temizlendi. | İşi Yapan Kim? = ? | Edilgen Fiil |
Annem misafirler için çok güzel yemekler pişirdi. | İşi Yapan kim? = Annem | Etken Fiil |
Misafirler için çok güzel yemekeler pişirildi | İşi Yapan Kim? =? | Edilgen Fiil |
Çocuklar bahçede oyun oynuyorlar. | İşi yapan kim? = Çocuklar | Etken Fiil |
Bu akşam çok güzel bir futbol maçı oynanacak. | İşi Yapan Kim? = ? | Edilgen Fiil |
| Ali hoca bu gün bize yeni gramer konusu anlatacak. | İşi Yapan kim? = Ali Hoca | Etken Fiil |
| Tüm dilbilgisi konuları uzaktan eğitim ile anlatıldı. | İşi Yapan Kim? = ? | Edilgen Fiil |
Kurallar
Sesli harfle biten fiillerden sonra “-n“ gelir: |
taşı-: taşın– Tüm eşyalar yeni evimize taşındı. oyna-: oynan– Dün Galatasaray ile Beşiktaş arasında güzel bir maç oynandı. sula-: sulan– Bahçedeki tüm çiçekler sulanmış. başla-: başlan– Sınava saat 12.00’da başlanacak. oku-: okun– Okuma-Anlama sınavında en az 3 metin okunacak. dinle-: dinlen– Konserde en güzel pop müzikler dinlendi. işle-: işlen– Dün deste hangi konular işlendi? NOT: anla- fiili anlaşıl– olarak değişir! |
Sessiz harfle biten fiillerden sonra, önce (ı,i,u,ü) gelir; sonra “-I” gelir: |
sev-: sevil– Yeni çıkan Netflix dizi çok sevildi. git-: gidil– Tüm okulla tatilden sonra pikniğe gidilecek. yaz-: yazıl– Bu konuda dünyada çok sayıda kitap yazıldı. sat-: satıl– Tarihi ev yüksek bir fiyata satıldı. yap-: yapıl– Tömer’in karşısına yeni bir kafe yapılıyor. ver-: veril– Korona virüse karşı halka maske ve dezenfektan verildi. kur-: kurul– Türkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923 yılında kuruldu. öğret-: öğretil– Tün gramerler uzaktan eğitim ile öğretildi. gez-: gezil– Tatil programında bir haftada 3 ülke gezilecek. iç-: içil– Türkiye’de genellikle Türk kahvesi ve çay içilir. |
“L” İle biten fiillerden sonra, önce (ı,i,u,ü) gelir; sonra “-n“ gelir: |
sil-: silin– Tüm sınıf pencereleri silinmiş. al-: alın– Okula yeni bilgisayarlar alınacak. gül-: gülün– Ali’nin şakasına tüm sınıfta gülündü. kıl-: kılın– Korona virüs yüzünden cuma namazları camilerde kılınamadı. çal-: çalın– Yeni aldığım araba dün gece evimin önünden çalınmış. |
Edilgen Fiil ve Şimdiki Zaman Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Şimdiki Zaman
- Şehrin merkezine büyük bir okul yapılıyor.
- Şu anda içeride hastalar tedavi ediliyor.
- Korona virüse karşı halka maske ve eldiven dağıtılıyor.
- Bu lokantada çok lezzetli yemekler pişiriliyor.
- Şimdi TV’de çok güzel bir fil oynanıyor.
- Dünyada fakir insanlara yardım edilmiyor. (-)
- Ülkenizde voleybol oynanmıyor mu? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Gelecek Zaman Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Gelecek Zaman
- Yarın İstanbul’a gezi düzenlenecek.
- Bir ay sonra tüm sınıf ile Ankara’ya gidilecek.
- Okul bittikten sonra mezuniyet töreni yapılacak.
- Şehrimize büyük bir havaalanı inşa edilecek.
- Yarın derste hangi konular işlenecek?
- Okullar iki ay sonra açılmayacak. (-)
- Bu hafta sonu konser verilmeyecek mi? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Geniş Zaman Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Geniş Zaman
- Ülkemizde bayramlarda yaşlılar ziyaret edilir.
- Her yıl üniversitelerde bahar şenlikleri düzenlenir.
- Bu lokantada çok lezzetli yemekler pişirilir.
- Atatürk Türk halkı tarafından çok sevilir.
- Herkese ücretsiz sağlık hizmeti verilir.
- Türkiye’de kapalı alanlarda sigara içilmez. (-)
- Sence bu yaz tatile çıkılmaz mı? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Geçmiş Zaman Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Geçmiş Zaman
- Geçen yıl burada büyük bir organizasyon düzenlenmiş.
- Dün akşam tüm ülkede elektrikler kesildi.
- Korona virüs yüzünden ülkede tüm okulla tatil edildi.
- Duydun mu? Yeni bir kıta bulunmuş!
- Tüm öğrencilerle Sakarya ve köyleri gezilmiş.
- Ne yazıkki yangına karşı önlemler alınmamış. (-)
- Arabam iki gündür hala tamir edilmedi mi? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Yeterlilik Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Yeterlilik
- Dışarıda çok rüzgar var elektrikler kesilebilir.
- Bu yol çok bozuk burada her an kaza yapılabilir.
- Her gün en az on beş dakika koşarak ayda beş kilo verilebilir.
- Okul sınavları uzaktan eğitim ile yapılabilir.
- Ödevler e-mail ile öğretmene gönderilebilir.
- Yoğun kar yağışı nedeniyle turnuva bu hafta yapılamadı. (-)
- Alınan önemlere rağmen trafik kazaları düşürülemedi mi? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Gereklilik Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Gereklilik
- Görme engelliler için özel yapılmalı.
- Dünyada tüm silahlar yok edilmeli.
- Sokak çocukları için daha fazla projeler yapılmalı.
- Yaşlı ve engelli insanlara ücretsiz ulaşım sağlanmalı.
- Bence tüm okulla Poyrazlar Gölü’ne gezi düzenlenmeli.
- Ekonomik zorluklar nedeniyle yiyecek ve içeceklere zam yapılmamalı. (-)
- Ödevler bu hafta sonuna kadar teslim edilmemeli mi? (-) (?)
Edilgen Fiil ve Birleşik Zaman Kullanımı
Fiil + (-l,-n) + Birleşik Zamanlar
- Eskiden törenler burada yapılıyordu.
- Bayramlarda büyükler ziyaret edilirdi, eli öpülürdü.
- Gelecek yıl okullar bir ay erken açılacakmış.
- Eskiden daha iyi bir eğitim veriliyormuş.
- Önceden bu kadar çok trafik kazası yapılmıyordu. (-)
- Ülkenizde okullarda yabancı dil öğretilmiyor muymuş? (-) (?)
NOT 1: Edilgen Fiillerde “tarafından” Kullanımı.
Eğer Edilgen Fiil ile oluşan bir cümlede işi, eylemi yapan (gerçek özne) belirtilmek isteniyorsa; yani işi yapan kişiyi de söylemek istersek, tarafından (by) ile cümleyi oluşturmamız gerekir. Daha çok işi yapan kişiyi öne çıkarmak, pekiştirmek, vurgulamak için kullanılır.
Bu cümlelerde işi yapan kişi belli olsada yapı olarak edilgen fiil olarak kabul edilir.
Örnek:
Dün yeni dilbilgisi konuları anlatıldı.
Dün Ali Hoca tarafından yeni dilbilgisi konuları anlatıldı.
Ülkedeki tüm fakir ve yaşlılara yardım edildi.
Devlet tarafından ülkedeki tüm fakir ve yaşlılara yardım edildi
Atatürk Türkiye’de çok sevilir.
Atatürk Türk halkı tarafından çok sevilir.
Onun yemekleri her zaman çok beğenilir.
Onun yemekleri öğrenciler tarafından çok beğenilir.
NOT 2: Edilgen Fiillerde “-cA” Kullanımı
“-CA” ve “tarafından” aynı anlam ve görevdedir. Ancak edilgen cümlelerde gerçek özne, bir grup ya da bir kurum gibi topluluk bildiriyorsa genellikle “tarafından” yerine “- CA” ile kullanılır.
Örnek:
Türkçenin güzel ve doğru kullanılması gerektiği Türk Dil Kurumunca belirtildi. (Türk Dil Kurumu tarafından)
Temizlik görevlilerince okul binası temizlendi. (Görevliler tarafından)
Daha önce Tömer Başkanlığınca Bursa’ya gezi düzenlendi. (Tömer Başkanlığı tarafında)
Tiyatro oyunu izleyicilerce çok beğenildi. (İzleyiciler tarafından)
Okul Müdürlüğünce öğrencilere kitap hediye edilecek. (Okul müdürlüğü tarafından)
Tatilde sınıfça pikniğe gidilecek. (Sınıf tarafından)
Bilim insanlarınca yeni bir aşı üretilecek. (Bilim insanları tarafından)
